Mổ lấy thai chủ động là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học

Định nghĩa mổ lấy thai chủ động

Mổ lấy thai chủ động (elective cesarean section) là một thủ thuật phẫu thuật sản khoa được thực hiện có kế hoạch nhằm đưa thai nhi ra khỏi tử cung thông qua một đường rạch trên bụng và tử cung của người mẹ. Đây là hình thức sinh mổ không dựa trên tình trạng cấp cứu y tế, mà thường được lên lịch trước, dựa vào yếu tố y khoa hoặc quyết định từ phía sản phụ sau khi được tư vấn đầy đủ từ bác sĩ chuyên khoa.

Phương pháp này khác biệt với sinh mổ cấp cứu ở chỗ không phụ thuộc vào tình trạng chuyển dạ hoặc các biến chứng đột ngột trong thai kỳ. Ca mổ thường được thực hiện ở tuổi thai đủ tháng, phổ biến nhất là vào tuần thứ 39, thời điểm mà nguy cơ suy hô hấp sơ sinh đã giảm và thai nhi đủ trưởng thành để chào đời an toàn qua phẫu thuật.

Việc lựa chọn sinh mổ chủ động có thể xuất phát từ một số lý do không nhất thiết liên quan đến cấp cứu như mong muốn kiểm soát thời điểm sinh, tâm lý lo lắng về chuyển dạ hoặc do trải nghiệm sinh khó khăn trong lần mang thai trước. Tuy nhiên, quyết định cuối cùng vẫn nên dựa trên đánh giá của bác sĩ về nguy cơ và lợi ích cụ thể cho từng thai phụ.

Chỉ định y khoa của mổ lấy thai chủ động

Mổ lấy thai chủ động không phải lúc nào cũng là lựa chọn tùy ý. Trong nhiều trường hợp, đây là chỉ định y khoa cần thiết để đảm bảo an toàn cho mẹ và thai nhi. Một số tình huống phổ biến mà bác sĩ có thể khuyến nghị sinh mổ chủ động bao gồm:

• Tiền sử mổ lấy thai trước đó, đặc biệt nếu có nhiều lần mổ hoặc vết mổ dọc thân tử cung.
• Ngôi thai bất thường như ngôi mông, ngôi ngang.
• Rau tiền đạo, nơi nhau thai che phủ một phần hoặc toàn bộ cổ tử cung.
• Thai to (ước tính cân nặng trên 4.000 gram) làm tăng nguy cơ kẹt vai hoặc rách tầng sinh môn nặng.
• Đa thai, đặc biệt là khi thai thứ hai không ở vị trí thuận lợi để sinh thường.
• Mẹ mắc bệnh lý nội khoa như tăng huyết áp, bệnh tim, tiểu đường thai kỳ không kiểm soát tốt.

Một số điều kiện này có thể được phát hiện sớm thông qua siêu âm, xét nghiệm và theo dõi thai kỳ định kỳ. Quyết định mổ chủ động thường được đưa ra từ tam cá nguyệt thứ ba, khi các yếu tố nguy cơ đã được xác định rõ ràng và bác sĩ có thể cân nhắc lợi ích – rủi ro giữa sinh mổ và sinh thường.

Dưới đây là bảng so sánh giữa các tình trạng thai kỳ và khả năng chỉ định sinh mổ chủ động:

Tình trạng thai kỳ	Nguy cơ khi sinh thường	Chỉ định mổ chủ động?
Ngôi mông	Có nguy cơ sa dây rốn, kẹt đầu thai	Có
Thai to > 4000g	Kẹt vai, tổn thương đám rối thần kinh	Tùy cân nhắc
Vết mổ tử cung cũ	Nguy cơ nứt tử cung	Có
Đa thai	Sinh non, sa dây rốn, ngôi thứ hai bất thường	Thường có

Phân biệt mổ lấy thai chủ động và mổ cấp cứu

Mổ lấy thai chủ động và mổ lấy thai cấp cứu đều là thủ thuật sinh mổ, nhưng hoàn cảnh và động cơ tiến hành khác nhau đáng kể. Việc phân biệt rõ ràng hai hình thức này rất quan trọng trong tư vấn tiền sản và lập kế hoạch sinh.

Đặc điểm của mổ lấy thai chủ động:

• Lên lịch trước, không phụ thuộc vào dấu hiệu chuyển dạ.
• Thường thực hiện ở tuổi thai đủ tháng (≥39 tuần).
• Dựa vào lý do y khoa hoặc lựa chọn cá nhân có tư vấn chuyên môn.

Đặc điểm của mổ lấy thai cấp cứu:

• Thực hiện khi có biến chứng khẩn cấp đe dọa mẹ hoặc thai nhi.
• Không phụ thuộc vào tuổi thai, có thể xảy ra bất cứ lúc nào trong thai kỳ hoặc khi đang chuyển dạ.
• Yêu cầu can thiệp nhanh, thời gian chuẩn bị ngắn, tiềm ẩn nhiều rủi ro hơn.

Một số tình huống thường dẫn đến mổ cấp cứu bao gồm:

1. Tim thai suy trong quá trình chuyển dạ (nhịp tim bất thường).
2. Vỡ tử cung hoặc nguy cơ vỡ tử cung (thường do vết mổ cũ).
3. Sa dây rốn, gây thiếu oxy cấp tính cho thai nhi.
4. Chuyển dạ kéo dài không tiến triển hoặc ngừng mở cổ tử cung.

Lợi ích và rủi ro của mổ lấy thai chủ động

Mổ lấy thai chủ động mang đến một số lợi ích rõ ràng khi thực hiện đúng chỉ định và trong điều kiện chăm sóc y tế hiện đại. Sản phụ có thể biết trước ngày sinh, giảm được lo lắng và chủ động chuẩn bị tâm lý, tài chính cũng như nhân sự hỗ trợ.

Về mặt lâm sàng, sinh mổ chủ động giúp phòng ngừa các biến chứng nguy hiểm như vỡ tử cung, sa dây rốn, hoặc tổn thương thai khi sinh thường khó khăn. Phẫu thuật trong điều kiện chủ động, không khẩn cấp, cũng giúp giảm tỷ lệ tai biến phẫu thuật so với sinh mổ cấp cứu.

Tuy nhiên, sinh mổ – dù là chủ động – vẫn là một đại phẫu với nhiều rủi ro tiềm ẩn:

• Nhiễm trùng vết mổ, tử cung hoặc đường tiểu.
• Mất máu nhiều, cần truyền máu hoặc phẫu thuật lại.
• Biến chứng gây mê hoặc gây tê.
• Hình thành mô sẹo gây dính ruột hoặc tử cung về sau.

Ngoài ra, trẻ sinh mổ có nguy cơ cao hơn về:

• Khó thở sơ sinh do chưa được “vắt ép” qua ống sinh tự nhiên.
• Nhập viện chăm sóc đặc biệt nhiều hơn so với trẻ sinh thường.
• Gia tăng nguy cơ mắc hen suyễn hoặc dị ứng trong những năm đầu đời.

Từ góc độ xã hội và kinh tế, mổ chủ động đòi hỏi nguồn lực y tế cao hơn, chi phí điều trị và hậu phẫu lớn hơn so với sinh thường. Việc lựa chọn không cân nhắc kỹ có thể dẫn đến lạm dụng không cần thiết.

Quy trình thực hiện mổ lấy thai chủ động

Trước khi tiến hành mổ lấy thai chủ động, sản phụ sẽ được bác sĩ sản khoa khám tổng quát và thực hiện các xét nghiệm tiền phẫu cần thiết như: xét nghiệm máu, siêu âm, đo điện tim, đánh giá chức năng đông máu và xét nghiệm HIV, viêm gan B/C. Ngoài ra, việc xác định chính xác tuổi thai và tình trạng sức khỏe của thai nhi là yếu tố bắt buộc trước khi lên lịch mổ.

Quy trình thông thường bao gồm các bước:

1. Tư vấn và ký cam kết: sản phụ được giải thích đầy đủ về lý do, lợi ích, rủi ro và quá trình hồi phục sau mổ.
2. Lên lịch mổ: thường vào tuần thứ 39 nếu không có yếu tố nguy cơ đặc biệt.
3. Chuẩn bị tiền mê: gây tê tủy sống hoặc gây tê ngoài màng cứng được thực hiện ngay trước khi phẫu thuật.
4. Thực hiện mổ: phẫu thuật kéo dài 30–60 phút, thai nhi thường được lấy ra trong 5–10 phút đầu, thời gian còn lại là xử lý nhau thai và đóng vết mổ.
5. Theo dõi sau mổ: mẹ và bé được theo dõi sát trong vòng 24–48 giờ đầu tại bệnh viện.

Một số cơ sở y tế hiện nay còn áp dụng phương pháp "da kề da" ngay sau mổ, cho phép bé được đặt lên ngực mẹ để tăng sự gắn kết và hỗ trợ nuôi con bằng sữa mẹ sớm.

Thời điểm tối ưu để mổ lấy thai chủ động

Theo hướng dẫn của American College of Obstetricians and Gynecologists (ACOG), mổ lấy thai chủ động nên được thực hiện không sớm hơn tuần thứ 39 của thai kỳ nếu không có chỉ định y khoa bắt buộc khác. Lý do chính là để giảm thiểu nguy cơ các biến chứng hô hấp ở trẻ sơ sinh và đảm bảo sự trưởng thành hoàn chỉnh của phổi và hệ thần kinh trung ương.

Nếu sinh mổ được thực hiện sớm hơn (trước 39 tuần) mà không có lý do y khoa rõ ràng, trẻ có nguy cơ cao hơn mắc các biến chứng như:

• Suy hô hấp thoáng qua (transient tachypnea of the newborn – TTN)
• Hội chứng suy hô hấp (respiratory distress syndrome – RDS)
• Hạ đường huyết
• Vàng da nặng cần chiếu đèn

Một nghiên cứu được công bố trên The New England Journal of Medicine (2010) cho thấy: so với trẻ sinh mổ ở tuần 39, trẻ sinh ở tuần 37 có nguy cơ nhập viện vì biến chứng hô hấp cao hơn gấp 4 lần.

Ảnh hưởng lâu dài đến sức khỏe mẹ và bé

Sinh mổ, dù chủ động, vẫn có ảnh hưởng đến sức khỏe lâu dài của người mẹ. Vết mổ trên tử cung sẽ để lại sẹo, ảnh hưởng đến lần mang thai tiếp theo. Mỗi lần sinh mổ sau đều làm tăng nguy cơ:

• Rau cài răng lược
• Rau tiền đạo
• Dính ổ bụng và dính tử cung
• Rách tử cung tự phát khi mang thai

Ngoài ra, mẹ sinh mổ thường phải chờ ít nhất 18–24 tháng trước khi mang thai lại để giảm nguy cơ nứt vết mổ cũ. Hồi phục sau mổ cũng kéo dài hơn so với sinh thường và đòi hỏi nhiều hỗ trợ hơn trong sinh hoạt.

Với trẻ sinh mổ chủ động, một số nghiên cứu chỉ ra rằng:

• Hệ vi sinh đường ruột khác biệt so với trẻ sinh thường, có thể ảnh hưởng đến miễn dịch
• Nguy cơ mắc các bệnh dị ứng, hen suyễn và béo phì thời thơ ấu có xu hướng cao hơn
• Tỷ lệ nuôi con bằng sữa mẹ sớm thấp hơn, do sự chậm trễ trong tiếp xúc da kề da và chậm xuống sữa của mẹ

Quan điểm đạo đức và xã hội về mổ lấy thai chủ động

Một vấn đề gây tranh cãi trong cộng đồng y tế là mổ lấy thai theo yêu cầu – khi sản phụ chọn sinh mổ không vì lý do y khoa. Ở nhiều quốc gia, đây là quyền được công nhận về mặt pháp lý, nhưng về mặt đạo đức, điều này cần được cân nhắc cẩn thận dựa trên nguyên tắc "không gây hại".

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) khuyến cáo tỷ lệ sinh mổ tối ưu trong cộng đồng là từ $10\% - 15\%$. Khi tỷ lệ này vượt quá mức cần thiết y khoa, lợi ích không tăng lên tương ứng, trong khi chi phí y tế và biến chứng có thể gia tăng.

Một số hệ quả xã hội đáng lưu ý khi sinh mổ trở thành lựa chọn phổ biến:

• Gia tăng chi phí chăm sóc sức khỏe cá nhân và quốc gia
• Áp lực lên hệ thống y tế với số ca mổ tăng đột biến
• Thiếu nhân lực và phòng mổ cho các trường hợp cấp cứu thực sự
• Định hình nhận thức lệch lạc rằng sinh thường là “rủi ro”

Xu hướng toàn cầu và tại Việt Nam

Theo báo cáo của WHO (2021), tỷ lệ sinh mổ trên toàn thế giới đã tăng gấp ba lần trong vòng 25 năm qua. Một số quốc gia có tỷ lệ cao vượt trội như:

Quốc gia	Tỷ lệ sinh mổ (%)	Năm thống kê
Brazil	55%	2020
Iran	50%	2021
Trung Quốc	46%	2019
Việt Nam	58% (tuyến trung ương)	2023

Tại Việt Nam, theo báo cáo của Bộ Y tế, tỷ lệ mổ lấy thai tại các thành phố lớn như Hà Nội và TP.HCM thậm chí còn vượt mức 60%, phần lớn là mổ chủ động. Các nguyên nhân chính bao gồm:

• Tâm lý lo sợ đau đẻ của sản phụ
• Gia đình muốn chọn ngày, giờ đẹp cho bé chào đời
• Bác sĩ chủ động chỉ định mổ để thuận lợi cho quản lý và giảm nguy cơ kiện tụng

Tài liệu tham khảo

• American College of Obstetricians and Gynecologists. (2019). Cesarean Delivery on Maternal Request. Link
• World Health Organization. (2021). Caesarean sections. Link
• National Institutes of Health. (2010). Timing of elective repeat cesarean delivery at term and neonatal outcomes. Link
• Bộ Y tế Việt Nam. (2023). Báo cáo tổng quan về công tác chăm sóc sức khỏe bà mẹ - trẻ em.
• NHS UK. (2022). Caesarean section. Link